कथा कॅलेंडरची : भाग १
घरातील बैठकीत भिंतीवर कॅलेंडर असले पाहिजे, हा घरातील सर्वांचा आग्रह असतो.
या कॅलेंडरची कथा व त्याची विविधता पाहणे सर्वांनाच आवडेल.
ख्रिस्तपूर्व ४ ते ५ हजार वर्षांपूर्वी नाईल, गंगा, सिंधू, तैग्रीस, युफ्रेटीस, हो होयांग हो या नद्यांच्या खोऱ्यात भटक्या मानवाने वसाहती केल्या.
हिवाळा, पावसाळा, उन्हाळा तसेच शेती व्यवसायाच्या नियोजनासाठी त्यांना वेळापत्रकाची (कॅलेंडर) गरज भासू लागली.
त्यांनी सूर्य व चंद्रकला यांची सांगड घातली आणि येथेच कॅलेंडरचा जन्म झाला.
प्रत्येकाने आपल्या सोयीप्रमाणे वेगवेगळे कॅलेंडर बनविले. त्यामुळे माणसाला दिनक्रम कळू लागला.
प्राचीन काळी बऱ्याच लोकांनी इजिप्शियन कॅलेंडर मान्य केले होते.
नाईल नदीला महापूर आला की, वर्षारंभ मानतात. त्यांनी चंद्रकलेवर आधारित ३० दिवसांचा १ महिना व १२ महिन्यांचे १ वर्ष असे गणित मांडले.
त्यानंतर त्यांच्या लक्षात आले की, नाईल नदीला येणारा पूर अनियमित असून पृथ्वीला सूर्याभोवती प्रदक्षिणा घालण्यासाठी मात्र ३६५ दिवस लागतात.
त्यामुळे त्यांनी या सर्वांचे गणित मांडून ख्रिस्तपूर्व ४२३६ मध्ये ३६५ दिवसांचे वर्ष मानले व त्याचबरोबर चंद्रकलांवर आधारित ३० दिवसांचा १ महिना व १२ महिन्यांचे म्हणजे ३६० दिवसांचे एक वर्ष, असे दोन्ही कॅलेंडर स्वीकारले.
या दोन कॅलेंडरमध्ये जो ५ दिवसांचा फरक पडला, तो त्यांनी वर्षाच्या अखेरीस परमेश्वराची प्रार्थना व उत्सव यात घालविण्याचे ठरविले.
ख्रिस्तपूर्व ५०० च्या सुमारास तैग्रीस व युफ्रेटीस नद्यांच्या खोऱ्यात (इराक) सुमेरियनस नावाच्या जमातीने एका दिवसाचे १२ भाग (तास) केले व ३० दिवसांचा १ महिना केला.
ख्रिस्तपूर्व २००० पासून १२ महिन्यांच्या वर्षात आलटून-पालटून २९ किंवा ३० दिवसांचे महिने धरले जात.
ख्रिस्तपूर्व ५२० मध्ये डायरीस या इराणी सम्राटाने इराणसाठी ३६५ दिवसांचे इजिप्शियन कॅलेंडर स्वीकारले.
पण त्यांच्या असे लक्षात आले की, गृहीत धरलेले वर्ष ३६५ दिवसांपेक्षा एक चतुर्थांश दिवसांनी मोठे आहे व दरवर्षी एक चतुर्थांश दिवस मोठा धरल्यास १२० वर्षांनी ३० दिवसाच्या एका महिन्याचा फरक पडतो.
तेव्हा १२० वर्षांनी १३ महिन्यांचे एक वर्ष साजरे करावे, असे डायरीसने जाहीर केले.
इ.स. ६४८ मध्ये मुस्लिम धर्मियांनी इराण काबीज करून हिजरा कॅलेंडर लागू केले.
इस्लाम धर्म संस्थापक प्रेषित महंमद पैगंबर इसवीसन १५ जुलै ६२२ रोजी रात्री मदिनेला गेले, त्या दिवसापासून कॅलेंडरचा प्रारंभ झाला.
१२ महिन्यांच्या हिजरा वर्षात आलटून-पालटून २९/३० दिवसांचे महिने असून, एकूण ३५४ दिवस धरले गेले.
चंद्रकलावर आधारित असलेले हे कॅलेंडर वर्षांचे एक चक्र मानले जाते.
पहिली २१ वर्ष ३५४ दिवस पूर्ण झाल्यावर पुढील ११ वर्षात प्रत्येकी १ दिवस जास्त धरतात.
इस्लामिक कॅलेंडरमध्ये एका सूर्यास्तापासून दुसऱ्या सूर्यास्तापर्यंत दिवस धरला जातो.
चीनमध्ये ख्रिस्तपूर्व २६३७ मध्ये सम्राट हुआनग्दीने कॅलेंडरची सुरुवात केली, असे मानले जाते.
अर्थात ख्रिस्तपूर्व १४०० पासून चीनमध्ये कॅलेंडरचे अस्तित्व असल्याचे पुरावे आहेत.
या कॅलेंडरमध्ये साधारण १२ महिन्यांचे १ वर्ष सोडून, लीपवर्ष १३ महिन्यांचे झाले.
त्यामुळे साधारण वर्षात ३५३,३५४,३५५ दिवस मानले असून, लीप वर्षात ३८३,३८४, व ३८५ दिवस वाढले आहेत.
त्यांचे ६० वर्षांचे एक चक्र असून त्यांनी ३६०० वर्षांचे एक युग मानले आहे.
प्रत्येक धर्माने आपल्या पद्धतीने कॅलेंडरची (कालमापक दर्शक) संकल्पना मांडली आहे.
हिंदू धर्म :
आपल्या पूर्वजांना कालगणनेची अचूक माहिती होती.
सूर्य व त्याभोवती भ्रमण करणारी पृथ्वी व नवग्रह यांचे शास्त्रीय ज्ञान असल्याने वेदकाळापासून कालमापनासाठी सौर व चांद्र अशा दोन पद्धती असत.
चंद्रकलावर आधारित ३० दिवसांचा एक महिना असे, वर्षाचे १२ महिने धरून सौरवर्षाशी चांद्रमासाचा मेळ घालण्यासाठी दर तीन वर्षांतून एकदा अधिक मास धरण्याची प्रथा होती व ती आजही आहे.
प्रत्येक महिन्याच्या पूर्वार्धाला शुक्ल वा शुद्धपक्ष म्हणत व त्या पक्षाच्या शेवटी पौर्णिमा असे.
तसेच उत्तरार्धाला कृष्ण वा वद्यपक्ष म्हणत व त्याच्या शेवटी अमावस्या असे.
महिन्याचे--- १. आमांत- अमावस्येला महिना संपतो व दुसऱ्या दिवसापासून पुढील महिना सुरू होतो. २. पौर्णिमांत- पौर्णिमेला महिना संपतो व कृष्ण पक्षाच्या सुरुवातीला नवीन महिना सुरू होतो.
महिन्याचे असे दोन प्रकार असत. या प्रकारची कालगणना उत्तर भारतात अजूनही रूढ आहे.
सध्या चैत्रादी जी १२ महिन्यांची नावे आहेत, ती ब्राह्मणकाळापासून सुरू झालेली आढळतात.
सूर्य व चंद्र यांच्यावर आधारित असलेल्या हिंदू कॅलेंडरचा प्रारंभ ख्रिस्तपूर्व सुमारे २५०० वर्षांपूर्वी झाला.
हिंदू कॅलेंडरमध्ये १२ महिने आणि दक्षिणायन व उत्तरायण या दोन आयनांना विशेष महत्त्व आहे.
आज १२ महिन्यांची जी प्रचलित नावे आहेत, ती नक्षत्रावरून दिलेली आहेत.
चैत्र-चित्रा, वैशाख-विशाखा, ज्येष्ठ-जेष्ठा, आषाढ-पूर्वा व उत्तराषाढा, श्रावण-श्रवण, भाद्रपद-पूर्वा भाद्रपदा, अश्विनी-अश्विनी, कार्तिक-कृतिका, मार्गशीर्ष-मृगशीर्ष, पौष-पुष्य नक्षत्र, माघ-मघा, फाल्गुन-फाल्गुनी, अधिकमास (मलमास), दर तीन वर्षांनी येणाऱ्या अधिकमासाला पूर्वी अंहसस्पती, संसर्प, सनिस्त्रस इ. नावे होती.
भारत सरकारने १९५४ साली यासाठी एक समिती स्थापन करून तिच्या शिफारशीनुसार सूर्य व चंद्रकलावर आधारित असलेले मराठी महिन्याचे कॅलेंडर धार्मिक सुट्ट्यांसाठी मान्य केले व इतर जागतिक संपर्कासाठी इंग्रजी अथवा ग्रेगोरियन कॅलेंडर मांडले आहे.
कालनिर्णय, महालक्ष्मी यासारखे पंचांगसारखे कॅलेंडर अलीकडे प्रत्येकाच्या घरी भिंतीवर टांगलेले असते. त्यांचा सर्वांना नित्य उपयोग होतो.
टिप्पण्या
टिप्पणी पोस्ट करा